بانوی اپرای ایران
مروری کوتاه بر زندگی و آثار اولین باغچه‌بان
اِولین سالم اورگه (باغچه‌بان) در ژوئن ۱۹۲۸ در شهر مِرسین ترکیه به دنیا آمد. پدزش از جامعه‌ی آسوری در لبنان و مادرش فروانسوی‌تبار بود. او از سال ۱۹۴۲ مشغول به تحصیل در دوره‌های عالی آواز و پیانو در کنسرواتوار دولتی آنکارا شد. اِولین در همان دوران هنرجویی در کنسرت‌های هنرجویان کنسرواتوار هم به عنوان پیانیست هم به عنوان خواننده شرکت داشت و در اپرای آنکارا نقش‌هایی را بازی کرد. او در کنسرت هنرجویان برجسته‌ی کنسرواتوار در کاخ ریاست جمهوری ترکیه نیز شرکت داشت. اِولین در دوران تحصیل با ثمین باغچه‌بان، آهنگساز ایرانی، که او نیز دانشجوی کنسرواتوار دولتی آنکارا بود آشنا شد. آن دو پس از پایان تحصیل در سال ۱۹۵۰ با هم ازدجواج کردند و به ایران آمدند.
اِولین در تهران ابتدا چند برنامه‌ی تکنوازی اجرا کرد و سپس به‌عنوان آموزگار آواز در هنرستان عالی موسیقی استخدام شد. او در سال ۱۹۵۱ اولین کلاس رسمی رشته‌ی تخصصی آواز را در هنرستان عالی موسیقی تاسیس کرد و به آموزش‌و‌پرورش هنرجویان در هنرستان و همچنین در کلاس خصوصی خودش در خانه پرداخت. بیشتر هنرمندانی که روزگاری در صحنه‌ی اپرای تهران درخشیدند، از هنرجویان او بودند. از آن جمله: حسین سرشار، پری ثمر (آریان‌پور)، سودابه صفاییه، عنایت رضایی، سودابه تاجبخش و پری زنگنه.
اِولین در همان دوران گروه «آواز جمعی هنرستان عالی موسیقی» را تجدید سازمان و «کُر انجمن فرهنگی ایران و شوروی» را پایه‌گذاری کرد و رهبری آن‌دو را به دست گرفت. گروه کُر هنرستان عالی موسیقی در کنار اجرای آثار کلاسیک غربی با اجرای «پرستندگان و سپاهیان»، اثر ثمین باغچه‌بان (شعر از احمد شاملو بر اساس داستان «زال و رودابه»)، و «نیایش یزدان»، اثر حشمت سنجری، نخستین قدم را در راه اجرای آثاری بر اساس داستان‌های شاهنامه برداشت.
این گروه همچنین با اجرای «متل»، از دیگر ساخته‌های ثمین باغچه‌بان، و آثاری با تنظیم روبیک گریگوریان آغازگرِ اجرای آثاری بود که بر اساس ترانه‌های بومی و متل‌های کهن ایرانی پدید می‌آمد. گروه کُر انجمن فرهنگی ایران و شوروی نیز پیشآهنگ اجرای کنسرت کلاسیک در ایران بود. چهره‌های سرشناسی چون دکتر شجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده، امیراشرف آریان‌پور، مهدی پورفرخ و عنایت رضایی، از خوانندگان این گروه بودند.
اِولین باغچه‌بان در تابستان ۱۳۴۲ (۱۹۶۳) برای شرکت در دوره تابستانی شیوه‌های آموزش اپرا در موتسارتئوم سالزبورگ، راهی انریش شد و از تجربیات ولفگانگ مولر در این زمینه بهره گرفت. او سپس در سال ۱۳۴۶ گروه کُر تهران را بنیان گذاشت و کنسرت‌های گوناگونی با این گروه در پایتخت اجرا کرد. بیشتر این برنامه‌ها در تالار رودکی متمرکز بودند که در همان سال برای اجرای اپرا و باله در تهران گشایش یافته بود. یکی از مشهورترین اجراهای گروه کُر تهران به رهبری اِولین باغچه‌بان در آبان ۱۳۴۶ (اکتبر ۱۹۶۷) در مراسم تاجگذاری محمدرضا پهلوی و همسرش، شهبانو فرح دیبا، صورت گرفت. گروه در این برنامه آثاری که ثمین باغچه‌بان و یوسف یوسف‌زاده برای مراسم تاجگذاری ساخته بودند را در کاخ گلستان اجرا کرد.
در سال ۱۳۳۹ شورای فنی اپرای تهران شکل گرفت و اِولین به عنوان یکی از اعضای آن انتخاب شد. او در سال‌های بعد در چند نقش اپرایی ظاهر شد که از آن میان می‌توان به اپرای «جمیله» از ژرژ بیزه (اسفند ۱۳۴۰ در تالار فرهنگ) اشاره کرد. اما فعالیت جدی در زمینه‌ی اپرا از سال ۱۳۴۶ و آغز به کار تالار رودکی در تهران شکل گرفت.
اِولین باغچه‌بان همراه با فاخره صبا و منیر وکیلی نقشی بنیادین در ایجاد گروه اپرای تهران ایفا کرد. او در این دوره نقش‌های اصلی اپراهای گوناکونی را بازی کرد که از آن میان می‌توان به تقش «آزوچنا» در اپرای «ایل ترواتوره» اثر وِردی، نقش «مارچلینا» در «عروسی فیگارو» از موتسارت (کارگردان: عنایت رضایی) و نقش «کارمن» در اپرای «کارمن» اثر بیزه (کارگردان: لطفی منصوری) اشاره کرد. اِولین در این دوره رهبری کُر اپرای تهران را هم در دست داشت.
در اردیبهشت ۱۳۵۱ اِولین باغچه‌بان همراه با هشت تن دیگر از هنرمندان گروه اپرای تهران (فاخره صبا، حسین سرشار، سودابه تاجبخش، آلک ملکونیان، آلنوش ملکونیان، وحیده فتوره‌چی، ثمین باغچه‌بان و احمد پژمان) همزمان از این سازمان استعفا دادند. این حرکت به دلیل اعتراض «به سوءمدیریت» و «نقش گسترده روابط به جای ضوابط در اپرای تهران» صورت گرفت. اِولین از آن زمان دیگر هیچگاه در برنامه‌های اپرای تهران ظاهر نشد.
او چندی بعد از سوی جمعیت خیریه‌ی فرح پهلوی مأموریت یافت که یک هنرستان موسیقی شبانه‌روزی برای کودکان بی‌سرپرست در تهران ایجاد کند. اِولین برای انجام آزمونِ تعیین سطح به سراسر ایران سفر کرد و ۲۰۰ نفر را برگزید با خود به تهران آورد. شبانه‌روزی شماره ۵ جمعیت خیریه فرح پهلوی که جایگاه این هنرستان بود، ساختمان وسیعی داشت با خوابگاه، اتاق‌های درس و تمرین، تالار سخنرانی و نمایش، امکانات ورزشی، نهارخوری، ۲۳ دستگاه پیانو، کتابخانه‌ای با هشت هزار جلد کتاب و سازهای مربوط به رشته‌های مختلف.
بدین ترتیب هنرستان شبانه‌روزی موسیقی زندگی خود را آغاز کرد و اساتید ایرانی و خارجی در آن مشغول به تدریس شدند. یک گروه کُر نیز در این هنرستان شکل گرفت که نخستین کنسرت خود را به رهبری اِولین باغچه‌بان در سال ۱۳۵۳ در تالار شبانه‌روزی شماره‌ی ۵ جمعیت خیریه فرح پهلوی و در حضور سران و شخصیت‌های کشوری اجرا کرد.
گروه کُر فرح پس از آن سه کنسرت در نمایشگاه جهانی تهران، تالار رودکی و تئاتر شهر اجرا کرد و سپس کنسرت‌هایی در شهرهای دیگر ایران (رشت، لاهیجان، گرگان، شیراز و اصفهان) روی صحنه برد. موفقیت این گروه چنان بود که از طرف «ژونس موزیکال بلژیک» برای اجرای چند کنسرت در فروردین‌ماه ۱۳۵۷ به بلژیک دعوت شد.
مجموعه‌ی «رنگین کمون» اثر ثمین باغچه‌بان، که در ۱۹۷۹ به مناسبت سال جهانی کودک ساخته شد، توسط گروه کُر فرح به رهبری اِولین باغچه‌بان در وین اجرا و ضبط شد و بعدها در پاریس یه چاپ رسید. در این مجموعه خود اِولین (متسو سوپرانو) و بهجت قصری (سوپرانو) به عنوان تکخوان حضور دارند. بخش‌های سازی این اثر را هم اعضای ارکستر سمفونیک رادیو وین به رهبری توماس کریستین داوید اجرا کرده‌اند. در همان سفر به وین تعدادی از ترانه‌های محلی ایران (با تنظیم روبیک گریگوریان و ثمین باغچه‌بان) نیز توسط کُر فرح به رهبری اِولین اجرا و ضبط شد و نوار مادر آن برای چاپ آماده شد اما به انتشار نرسید.
پس از موفقیت هنرستان شبانه‌روزی بنا بر این شد تا دوره‌های لیسانس و فوق لیسانس به این مجموعه افزوده شود و بدین ترتیب این هنرستان به یک کنسرواتوار یا هنرستان عالی موسیقی شبانه‌روزی تبدیل شود. پس از آن اِولین باغچه‌بان طرح یک کنسرواتوریوم بزرگ را به جمعیت خیریه فرح عرضه کرد. نظر وی به تصویب هیئت مدیره‌ی جمعیت و تصویب شورای عالی فرهنگ‌وهنر و مقامات بالای کشور رسید. طرح ساختمانی آن تهیه شد و زمینی به مساحت پنج هکتار در مازندران برای احداث این کنسرواتواریوم شبانه‌روزی (یا دهکده هنری) که شامل کودکستان، دبستان، دوره‌ی راهنمایی، دبیرستان و دوره‌های عالی و فوق عالی بود اختصاص یافت. قرار بر این بود که این کنسرواتوریوم وابسته به سازمان ملل و به صورت یکی از واحدهای آن اداره شود. اما با وقوع انقلاب اسلامی در ایران این برنامه متوقف شد.
برخی از کنسرت‌های سازمان کُر تهران تحت نظر اِولین باغچه‌بان از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ به شرح زیر است:
- اجرای کنسرت‌های متعدد در تالار رودکی
- اجرای بیش از ۴۰ کنسرت برای کارگران کارخانه‌های مختلف تهران
- اجرای کنسرتی برای بیش از ۵ هزار نفر از بانوان منسوب به عشایر سرتاسر ایران و بانوان پرستار تهران در تارخ ۱۷ دی ۱۳۴۸ در استادیوم ورزشی رضا شاه
- اجرای تمام برنامه‌های مربوط به جشن تاجگذاری محمدرضا شاه
- اجرای تمام برنامه‌های مربوط به جشن‌های ۲۵۰۰ ساله
اِولین باغچه‌بان همچنین اجرای رسیتال‌های آواز به همراهی پیانو را از بدو ورود به ایران در سال ۱۳۲۹ آغاز کرد و تا سال ۱۳۵۷ ادامه داد. رسیتال‌های آواز او قبل از گشایش تالار رودکی، در تالارهای اداره کل هنرهای زیبای کشور، تالار فرهنگ، تالارهای باشگاه‌های اقلیت‌ها و سالن‌های انجمن‌های فرهنگی ایران و کشورهای خارجی اجرا می‌شد. او بجز تهران و چند شهر دیگر ایران در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ چندین رسیتال آواز در اروپا و اتحاد جماهیر شوروی اجرا کرده است.
پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، هنرستان و کُر فرح تعطیل شدند. اِولین باغچه‌بان تا سال ۱۳۶۳ با اجازه‌ی مسئولان تالار وحدت (رودکی سابق) آموزش آواز را به صورت خصوصی در خانه‌اش ادامه داد. او در نهایت در سال ۱۳۶۳ به اتفاق همسر و فرزندانش به استانبول ترکیه مهاجرت کرد. اِولین در استانبول با عنوان استاد رشته‌ی تخصصی پیانو در دانشگاه معمار سینان استخدام شد و تا سال ۱۹۹۴ در این دانشگاه به تدریس پرداخت.
او همچنین در طول این سال‌ها هفت جلد کتاب مربوط به تکنیک آواز، آموزش آواز و تفسیر آثار کلاسیک ترجمه کرد، از جمله کتاب «هنر آواز من» اثر لیلی لمان را با حاشیه‌نگاری و توضیحات روشنگرانه از فرانسه به ترکی برگرداند و به دانشگاه معمار سینان هدیه کرد. او تا پایان زندگی خود در خانه‌اش آموزش خصوص آواز را ادامه داد و حتی سه قصه برای کودکان نوشت و خودش آن‌ها را نقاشی و آماده‌ی چاپ کرد.
در اکتبر ۲۰۱۰ تیمی از بی‌بی‌سی فارسی برای ساخت یک فیلم مستند درباره‌ی اِولین باغچه‌بان به استانبول رفت. در روز ۲۱ اکتبر در حالی که این تیم در راه خانه‌ی باغچه‌بان بود، او بر اثر حمله‌ی قلبی درگذشت. اِولین در کنار همسرش ثمین در گورستان ایرانیان استانبول به خاک سپرده شد. از این دو سه فرزند به یادگار مانده است: رویین (کامبیز)، کاوه و فرهنگ. کاوه استاد آهنگسازی در دانشگاه ییلدیز تکنیکال استانبول است و فرهنگ نوازنده‌ی کنترباس در ارکستر اپرای استانبول.
